22 Önnur skólastig og stjórnsýsla menntamála

Umfang

Starfsemi á þessu málefnasviði er á ábyrgð mennta- og barnamálaráðherra, félags- og vinnumarkaðsráðherra og menningar- og viðskiptaráðherra. Það skiptist í þrjá málaflokka sem sjá má í eftirfarandi töflu ásamt fjárhagslegri þróun þeirra og málefna­sviðsins í heild á tímabilinu 2022–2024.

Fjármögnun

Gert er ráð fyrir að útgjaldarammi málefnasviðs í heild lækki um 297 m.kr. frá fjárlögum 2024–2029. Helstu breytingarnar til lækkunar á útgjaldaramma á tímabilinu felast í almennri aðhaldskröfu að fjárhæð 234,1 m.kr. og niðurfellingar á fjárheimildum vegna tímabundna verkefna að fjárhæð 50 m.kr.

Fjárheimildum er ráðstafað til þess að fylgja eftir menntastefnu til ársins 2030 sem felur í sér að efla læsi, gagnrýna hugsun, sköpun og skilning, efla stuðning við nemendur með fjöl­breyttan tungumála- og menningarbakgrunn. Helstu breytingar á málefnasviðinu eru vegna niðurfellingar tímabundinna fjárheimilda. Í meðfylgjandi töflu má sjá fjárheimildir málefnasviðsins til næstu fimm ára og áætlaða skiptingu þeirra í rekstur og tilfærslur annars vegar og fjárfestingu hins vegar.

 

Helstu áherslur 2025–2029

 

22.1 Leikskóla- og grunnskólastig

Verkefni

Ábyrgð á málaflokknum liggur annars vegar hjá sveitarfélögum sem bera ábyrgð á rekstri og kostnaði leik- og grunnskóla og einstökum þáttum skólastarfs og hins vegar hjá ráðuneytinu sem fer með stefnumótunar-, yfirstjórnar- og eftirlitshlutverk eins og nánar er kveðið á um í lögum um leikskóla og lögum um grunnskóla. Málaflokkurinn styður við velsældaráherslu ríkisstjórnarinnar um virkni í námi og starfi með áherslu á mikilvægi framúrskarandi mennt­unar í leik- og grunnskólum og snemmtækan og þrepaskiptan stuðning þar sem komið er til móts við náms- og félagslegar þarfir barna og ungmenna í inngildandi skóla- og frístundastarfi, sjá nánar í fjármálaáætlun 2023–2027.

Helstu áskoranir

Jarðhræringar á Reykjanesi sem hófust á síðasta ári hafa haft umtalsverð áhrif á íslenskt samfélag og er menntakerfið þar engin undantekning. Ráðuneytið hefur frá því að Grindavík var rýmd í fyrsta skipti átt í miklu samstarfi við bæjaryfirvöld Grindavíkur og aðra haghafa til að tryggja grindvískum börnum áframhaldandi skólagöngu og þátttöku í íþrótta-, æskulýðs- og frístundastarfi. Um er að ræða rúmlega 800 börn á leik- og grunnskólaaldri og hefur reynt á flesta innviði svo tryggja megi börnunum skólavist, þ.m.t. skólahúsnæði, samgöngur og starfs­fólk og viðeigandi stuðning. Grunnskólabörnin sækja nám við 61 grunnskóla sem staðsettir eru í 28 sveitarfélögum og leikskólabörn eru í 24 leikskólum, staðsettir í níu sveitarfélögum. Tals­verð hreyfing hefur verið á búsetu Grindvíkinga og því er kortlagning og stöðumat viðvarandi verkefni. Mikil áhersla hefur einnig verið lögð á að veita börnunum og fjölskyldum þeirra viðeigandi sálfélagslegan stuðning, bæði utan og innan skóla.

Niðurstöður úr PISA 2022 voru birtar í desember sl. og fela þær í sér mikla áskorun um að snúa við þeirri neikvæðu þróun sem átt hefur sér stað undanfarin ár. Tæplega tveir af hverjum þremur nemendum hér á landi (66%) mældust á hæfniþrepi 2 eða ofar og teljast því a.m.k. búa yfir grunnhæfni í stærðfræðilæsi sem talin er nauðsynleg til frekara náms. Þá búa 60% nemenda yfir grunnhæfni í lesskilningi en 64% yfir grunnhæfni í læsi á náttúruvísindi. Kynjamunur er mestur á sviðum lesskilnings þar sem hlutfall drengja sem búa yfir grunnhæfni er 53% saman­borið við 68% stúlkna. Fleiri stúlkur en drengir búa yfir bæði grunn- og afburðahæfni í les­skilningi og læsi á náttúruvísindi en lítill munur er á kynjunum í stærðfræðilæsi. Hlutfall nemenda sem sýndu grunn- og afburðahæfni í PISA 2022 er lægra hér á landi en að meðaltali í löndum OECD og Norðurlöndunum.

Mæta þarf þörfum barna með fjölbreyttan tungumála- og menningarbakgrunn og barna í viðkvæmri stöðu til að stuðla að auknum jöfnuði í menntun og til að auka virkni þessara hópa í námi og starfi. Sú mikla áskorun menntakerfisins, sem felst í auknum fjölda barna í leit að alþjóðlegri vernd, kallar á aukinn stuðning frá skólaþjónustu sveitarfélaga og nýrrar Miðstöðvar menntunar og skólaþjónustu og brýnt er að styrkja kennslu þessa hóps í íslensku sem öðru tungumáli og áherslu á virkt fjöltyngi. (Sjá einnig málaflokk 29.7 Málefni innflytjenda og flóttamanna.) Íslenskt samfélag hefur verið að takast á við áhrif stríðsátaka í Úkraínu og mót­töku flóttabarna og fjölskyldna þeirra en árið 2022 var metár í móttöku flóttabarna og hélt aukningin áfram milli áranna 2022 og 2023. Þessi vaxandi fjöldi hefur reynst talsverð áskorun fyrir íslenskt menntakerfi enda koma mörg barn­anna úr erfiðum aðstæðum sem kallar á aukinn stuðning, s.s. sálrænan, stuðning við foreldra og stuðning við íslenskunám og almenna mót­töku.

Það er einnig áskorun að styðja við íslenskt menntakerfi þannig að innleiðing laga um sam­þættingu þjónustu í þágu farsældar barna verði markviss og að væntanleg heildarlög um skóla­þjónustu og ný Miðstöð menntunar og skólaþjónustu verði sá sterki bakhjarl skólakerfisins vegna menntunar og velferðar barna sem væntingar eru um. Sér­staklega má hér nefna ákall um aukna áherslu á að efla skólana á sviði starfs- og kennsluhátta, skólaþróunar, starfsþróunar og aukna styrkingu lærdómssamfélags innan þeirra með viðeigandi ráðgjöf og valdeflingu. Einnig þarf að bæta úr þeim annmörkum sem mat á framkvæmd skólaþjónustu hefur dregið fram að hafi verið til staðar, s.s. ójafnt aðgengi að skólaþjónustu eftir aldri og búsetu, skortur á samfellu og þjónustustigi milli skólastiga, fyrirbyggjandi og snemmtækum aðgerðum, viðeigandi stuðn­ingi við nemendur og starfsfólk og stuðningi við skólaþróun. Þá liggur fyrir að skólaþjónusta er útfærð með ólíkum hætti annars vegar á leik- og grunnskólastigi og hins vegar framhalds­skólastigi. Einnig má nefna ráðningar á fjölbreyttum hópi fagfólks til starfa í skólum, s.s. leikskóla­kennurum, náms- og starfsráðgjöfum, kennsluráðgjöfum, sálfræðingum, talmeina­fræðingum og öðru viðeigandi fagfólki á sviði mennta- og velferðarmála. Sjá nánar málaflokk 22.1 í gildandi fjármálaáætlun.

Kynjamunur er ein birtingarmynda framkvæmdar leik- og grunnskólastarfs sem endur­speglast m.a. í mismunandi þörf á viðbótarstuðningi í námi, áhugahvöt, vali á viðfangsefnum, námsárangri og líðan kynja. Gripið hefur verið til ýmissa aðgerða til að draga úr kynjamun í skólastarfi á þessum skólastigum, m.a. með áherslu á snemmtækan stuðning og grunnþætti almennrar menntunar. Um jafnrétti og aðgerðir tengdum framkvæmdaáætlun í jafnréttis­málum, sjá nánar málaflokk 22.1 í gildandi fjármálaáætlun.

Hraður vöxtur fyrsta skólastigsins samhliða örum samfélags- og tæknibreytingum, t.d. varðandi nýtingu snjalltækja í skólum, hefur skapað áskoranir undanfarin ár sem kalla á mark­viss viðbrögð ríkis, sveitarfélaga og annarra hagsmunaaðila. Einnig þarf að huga að tækifærum og áskorunum sem fylgja möguleikum á nýtingu gervigreindar í skólastarfi.

Tækifæri til umbóta

Í aðdraganda fjármálaáætlunar, með gildistöku nýrra laga um samþættingu þjónustu í þágu farsældar barna, menntastefnu til ársins 2030 og með skipulagsbreytingum innan Stjórnar­ráðsins, hafa verið kynnt umfangsmikil áform um að bæta heildstæða umgjörð þjónustu fyrir börn og ungmenni þvert á kerfi. Í því felst m.a. heildarendurskoðun á umgjörð skólaþjónustu og stuðningi á vettvangi við börn og ungmenni og valdeflingu þeirra einstaklinga sem vinna með börnum og ungmennum, sem og ný Miðstöð menntunar og skólaþjónustu sem tók til starfa þann 1. apríl sl. Hafin er mótun eftirfylgniáætlunar með niðurstöðum PISA þar sem gert er ráð fyrir að saman fari greining á helstu umbótaaðgerðum sem hafa verið í gangi síðustu árin, mati á árangri þeirra og hverju þarf að breyta, auk innleiðingar á nýjum aðgerðum, m.a. í tengslum við mótun 2. áfanga aðgerðaáætlunar menntastefnu til 2030. Með áformunum er verið að skapa enn sterkari grundvöll til að stuðla að auknum gæðum menntunar, betri náms­árangri og farsæld barna og ungmenna og fjölskyldna þeirra.

Skilgreining á heildstæðri skólaþjónustu á vegum ríkis og sveitarfélaga í tengslum við inn­leiðingu fyrstu aðgerðaáætlunar menntastefnu til 2030 og verkefni um endurskoðun sveitar­félaga á fyrirkomulagi á ráðstöfun og úthlutun fjármuna til grunnskóla, sem og í tengslum við byggðaáætlun, felur í sér tækifæri til umbóta, sjá nánar málaflokk 22.1 í gildandi fjármálaáætlun. Samhliða því verður unnið að samhæfingu á áherslum og mark­miðum menntastefnu til 2030, markmiðum laga um samþættingu þjónustu í þágu farsældar barna (málaflokkur 29.4), markmiðum Barnvæns Íslands, auk annarra stefna og áætlana á sviði menntunar og velferðar barna og ungmenna.

Til að tryggja yngstu þegnum landsins bestu barnæsku og menntunar- og uppeldistækifæri og foreldrum besta stuðning í hlutverki sínu sem mögulegt er hverju sinni mun ráðuneytið í samráði við hagsmunaaðila vinna að innleiðingu tillagna skýrslu um Fyrstu 1000 daga barnsins, sjá nánar málaflokk 22.1 í gildandi fjármálaáætlun sem og málaflokk 29.4 Annar stuðningur við einstaklinga, fjölskyldur og börn.

Til að mæta fjölbreytileika barna og ungmenna í íslensku skólakerfi og stuðla að auknum tækifærum þeirra sem eru með fjölbreyttan tungumála- og menningarbakgrunn vinnur ráðu­neytið að aðgerðaáætlun um mótun samræmds verklags um móttöku, kennslu og þjónustu við þessa nemendur á landsvísu, fyrir ríki og sveitarfélög, þvert á skólastig og þjónustukerfi. Sam­hliða verður unnin ítarleg greining á fjárhags- og samfélagslegum ávinningi þess að markmiðin náist. Farið verður yfir og lögð til breyting á útdeilingu og nýtingu fjármuna í málaflokknum á grundvelli aðgerðaáætlunarinnar, sjá nánar í gildandi fjármálaáætlun.

Að öðru leyti verður áfram unnið að verkefnum sem miða að því að mæta áskorunum og markmiðum málaflokksins, sbr. umfjöllun í gildandi fjármálaáætlun.

Áhættuþættir

Ef ekki verður brugðist við áskorunum sem uppi eru innan málaflokksins eru auknar líkur á að meginmarkmið um að öll börn og ungmenni á leik- og grunnskólastigi njóti góðrar menntunar og jafnréttis til náms og finni til vellíðunar og öryggis í öllu skólastarfi nái ekki fram að ganga með neikvæðum áhrifum á námsárangur nemenda og virkni og tilheyrandi kostnaði fyrir íslenskt samfélag. Takist ekki að fjölga kennurum og öðru fagfólki í leik- og grunnskólum til að stuðla að auknum gæðum menntunar mun Ísland til framtíðar litið ekki ná að hafa á að skipa framúrskarandi og sveigjanlegu menntakerfi sem stenst samanburð við það sem best gerist í nágrannaríkjum.

Markmið og mælikvarðar

_{*Fyrirlögn PISA sem er á þriggja ára fresti var frestað vegna COVID-19 og eru síðustu niðurstöður frá árinu 2022.}

Ákvörðun um breytingu á mælikvörðum frá fyrri fjármálaáætlunum snýr fyrst og fremst að því að nota mælikvarða um líðan nemenda grunnskóla frekar en að telja fjölda náms- og starfs­ráðgjafa eða niðurstöður ytra mats grunnskóla. Mælikvarði á farsæld barna, líðan og velferð þeirra er nú orðinn að reglubundinni mælingu í mælaborði velferðar og menntunar. Áherslan færist því á nemandann í stað þess að horfa á umgjörð um skólastarf.

22.2 Framhaldsfræðsla og menntun óflokkuð á skólastig

Verkefni

Meginverkefni málaflokksins lögum samkvæmt eru kennsla og þjónusta við fullorðna ein­staklinga með stutta skólagöngu til að auðvelda þeim að hefja nám að nýju eða þróast áfram í starfi. Markmið framhaldsfræðslu er að efla menntunarstig í landinu og stuðla að því að nám og reynsla sem aflað hefur verið utan hins formlega skólakerfis sé metið að verðleikum. Mála­flokkurinn styður við velsældaráherslur ríkisstjórnarinnar um virkni í námi og starfi þar sem áhersla er lögð á ævinám til að mæta áhrifum fjórðu iðnbyltingarinnar og framtíðar­áskorunum vegna tækni- og loftslagsbreytinga.

Framhaldsfræðsla tengist samstarfi hins opinbera við samtök aðila vinnumarkaðarins og samtök um málefni fatlaðs fólks. Starfsemin fer að mestu fram hjá sjálfseignarstofnunum og félögum eins og símenntunarmiðstöðvum og fræðslufyrirtækjum. Félags- og vinnumarkaðs­ráðuneytið ber ábyrgð á almennri stefnumótun í samráði við hagsmunaaðila sem og almennri stjórnsýslu og gæðaeftirliti, viðurkenningu fræðsluaðila og málefnum Fræðslusjóðs. Undir málaflokkinn fellur einnig íslenskukennsla fyrir innflytjendur og málefni Samskipta­miðstöðvar heyrnarlausra og heyrnarskertra.

Helstu áskoranir

Helsta áskorun málaflokksins er að fá fleiri einstaklinga til að nýta sér framhaldsfræðslu­ til að efla grunnleikni og almenna og starfstengda hæfni til áframhaldandi náms eða atvinnu­þátttöku. Önnur áskorun er að tengja nám og þjálfunarúrræði markvissar en gert er við þarfir atvinnulífs til að tryggja þar grósku og framþróun starfa á tímum tæknibreytinga. Þriðja áskor­unin er að auka snerpu innan kerfisins til að geta mætt nýjungum og hröðum samfélagslegum breytingum, m.a. vegna fjölgunar innflytjenda og breyttrar aldurssamsetningar þjóðarinnar. Fleiri hópum fullorðinna þurfa að standa til boða fjölbreyttari leiðir til menntunar alla ævi og samhliða þátttöku á vinnumarkaði. Innan framhaldsfræðslu þarf einnig að vera hægt að bregð­ast við úreldingu starfa, m.a. vegna gervigreindar og sjálfvirknivæðingar, og að auka skilning á hamfarahlýnun og umhverfisógnum.

 Í skýrslunni „Ísland og fjórða iðn­byltingin“, sem forsætisráðuneytið gaf út í febrúar 2019, kemur fram að sjálfvirknivæðing verði mest í störfum sem krefjast ekki mikillar menntunar þeirra sem þeim gegna. Samkvæmt Hagstofu Íslands var áætlað að á árinu 2022 hefði hlutfall fullorðinna (25–64 ára) sem ekki höfðu lokið námi á framhalds­skólastigi verið rúmlega 21% og er sá fjöldi áætlaður 43.200 manns. Hlutfall karla var áætlað yfir því meðaltali, eða 26,3%, og hækkar milli ára en hlutfall kvenna er 17,1%. Hlutfallslega hafa fleiri lokið formlegu námi á höfuð­borgarsvæðinu og þá er kynjahalli innan framhaldsfræðslunnar þar sem konur sækja frekar námið en karlar.

Tækifæri til umbóta

Mikilvægt þykir að einfalda og auka gegnsæi framhaldsfræðslukerfisins hvað varðar skýra framsetningu á námi innan kerfisins og ávinningi þess, stíganda þess og tengslum þess við nám á öðrum skólastigum. Einnig þykir mikilvægt að samhæfa betur þjónustu, upplýsingagjöf og eftirlit til að tryggja gæði náms, veita faglegan stuðning og endurskoða reglur um fjármögnun. Heildarendurskoðun á framhaldsfræðslukerfinu hefur staðið yfir í víðtæku samráði við hags­munaaðila og er stefnt að gerð hvítbókar að lokinni kynningu á grænbók. Einnig er áætlað að leggja fram á Alþingi nýtt frumvarp til nýrra laga um framhaldsfræðslu að lokinni heildar­endurskoðuninni.

Álitið er að fólk með stutta skólagöngu þurfi sérstaka hvatningu til náms. Almennt var mikil aukning árið 2022 í þátttöku allra hópa í símenntun almennt samkvæmt Hagstofu Íslands en vöxtur milli áranna 2021 og 2022 var 18%. Mest var þátttakan hjá fullorðnum með háskóla­menntun, eða 35,1%, en þátttaka fólks með stutta skólagöngu var 15,7%. Þar sem aukin þátt­taka fólks í símenntun er jákvæð og undirstrikar mikilvægi ævináms þarf að afmarka kerfi framhaldsfræðslu enn frekar sem fimmtu stoð menntakerfisins.

Auka þarf einstaklingsmiðaða nálgun og sveigjanleika í fyrirkomulagi og við mati á námi. Sú vinna stendur yfir, m.a. með uppbroti á vottuðum námskrám og þróun námsloka á fyrstu tveimur þrepum hæfniramma um íslenska menntun. Mikilvægt er að fræðsluaðilar taki mið af aðstæðum hverju sinni og um leið að boðið er upp á nám sem eftirspurn er eftir þarf að horfa til þess sveigjanleika sem er nauðsynlegur fullorðnum og þeim sem ekki geta stundað staðnám. Líta má á slíkar aðstæður sem tækifæri til breytinga á kennsluháttum, m.a. með þróun á staf­rænum kennsluháttum, og hvað varðar endurmenntun starfsfólks. Hvatt er til þess að þróað verði nám sem mætir nýjum áherslum og öllum kynjum ­­og taki þannig þátt í uppbyggingu svæðisbundinna nýsköpunar- og lærdómssamfélaga.

Markhópur framhaldsfræðslu þarf að hafa ­aðgang að námi sem eflir grunnþætti náms en getur um leið lagt grunn að starfs-, tækni- og iðnnámi, m.a. með verklegri nálgun, smiðjustarfi eða tungumálastuddu undirbúningsnámi. Raunfærnimat er mikilvægt tæki til að auðvelda fólki að þróast áfram í starfi og til að fá margvíslega hæfni metna.til áframhaldandi náms eða til starfsþróunar. Með aðferðum raunfærnimats má fá fyrri reynslu, s.s. þátttöku á vinnumarkaði eða í félagsstörfum, metna út frá námskrám eða hæfnikröfum sem eru gerðar til starfsfólks sem gegnir tilteknum störfum. Meðal þess sem unnið er að við heildarendurskoðun á framhalds­fræðslukerfinu er að gera raunfærnimat aðgengilegra og að þróa áfram samstarf á því sviði þvert á kerfi og skólastig.

Innflytjendum fer fjölgandi og voru þeir 18,7% af heildarmannfjölda hér á landi, eða 74.000, 1. desember 2023. Aðgengi innflytjenda að íslenskunámi og samfélagsfræðslu þarf að vera auðvelt, m.a. með samhæfðari upplýsingagjöf en nú er, bæta þarf faglegan stuðning við kennara og tryggja fjölbreyttari leiðir til að læra íslensku og æfa talmál. Í því sambandi er hafið verkefni um þróun starfstengdrar íslenskufræðslu á vinnutíma samhliða leiðsagnarkerfi. Þá er stutt við aukna notkun stafrænna lausna þar sem læra má starfstengdan orðaforða hvar og hvenær sem er. Unnið verður áfram að útfærslum aðgerða í tillögum til þingsályktunar um aðgerðaáætlun í málefnum íslenskrar tungu 2023–2026 sem og út frá heildarsýn ríkis­stjórn­arinnar um aðgerðir í málefnum umsækjenda um alþjóðlega vernd, flóttafólks og innflytjenda.

Of fá námstækifæri bjóðast nemendum með þroskahömlun og skyldar raskanir sem hafa lokið námi á starfsbrautum í framhaldsskólum. Jafnframt gengur þessum einstaklingum al­mennt erfiðlega að fá störf að námi loknu. Unnið er að því að fjölga námstækifærum og þjálfunarúrræðum sem ýta undir virkni hópsins og hvetja hann til frekara náms. Samráðshópur sem kortlagði námstækifæri fatlaðs fólks skilaði tillögum sem urðu hluti af landsáætlun um innleiðingu samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks sem lögð var fram sem tillaga til þingsályktunar í janúar 2024. ­

Íslenskt táknmál (ÍTM) er eina opinbera minnihlutamál á Íslandi samkvæmt lögum um stöðu íslenskrar tungu og íslensks táknmáls, nr. 61/2011. Í málstefnu íslensks táknmáls 2024–2027 og aðgerðaáætlun er lögð áhersla á meginstoðir sem munu efla, varðveita og stuðla að þróun íslensks táknmáls. Samskiptamiðstöð heyrnarlausra og heyrnarskertra hefur verið falin meginábyrgð á fram­kvæmd aðgerða í aðgerðaáætlun eftir því sem við á. Aukin þjónusta við táknmálsfólk gerir því kleift að taka fyllri þátt í samfélaginu en ella og stutt við jafnari tækifæri fyrir öll sem reiða sig á íslenskt táknmál til tjáningar og samskipta.

Áhættuþættir

Framhaldsfræðslukerfið býður upp á annað tækifæri til náms og námsframboð þarf því að höfða til markhópsins og allra kynja. Sú staða á einnig við um fullorðið fólk með annað móður­mál en íslensku og fatlað fólk. Það að þátttakendum fjölgi ekki í vottuðu námi fram­halds­fræðslu á milli ára er metið sem áhætta og því þarf að tryggja að aðgengi sé að gæðanámi um allt land og að íslenskukennslu, m.a. með því að lækka kostnað nemenda.

Mikilvægt er að aðgerðum í málstefnu íslensks táknmáls sé framfylgt á tímabilinu til tryggja framtíð táknmálsins.

Markmið og mælikvarðar

Mælikvarði um að meta hlutfall ánægðra innflytjenda með íslenskunám í sameiginlegum viðhorfskönnunum hefur verið fluttur undir markmið nr. 1 í töflunni, um að efla gæði og framboð íslenskukennslu, þar sem honum verður fylgt eftir. Því er ekki þörf á sérstöku mark­miði lengur um aukna ánægju innflytjenda með íslenskunámskeið en samanburðartölur voru hagstæðar á milli ára.

22.3 Stjórnsýsla mennta- og barnamála

Verkefni

Hlutverk mennta- og barnamálaráðuneytisins er að stuðla því að menntun, aðbúnaður og réttindi barna séu ávallt í fyrirrúmi. Ráðuneytið fer með stjórnarmálefni sem varða fræðslumál, málefni barna og ungmenna og íþróttamál. Ráðherra fer með yfirstjórn þeirra stjórnvalda sem undir hann heyra og hefur eftirlit með starfrækslu, fjárreiðum og eignum á vegum þeirra.

Á sviðinu starfar Miðstöð menntunar og skólaþjónustu, sbr. lög nr. 91/2023, sem hefur það hlutverk að starfa í þágu barna og ungmenna á sviði fræðslu- og menntamála um land allt  í samræmi við lög, stefnu stjórnvalda, bestu þekkingu og alþjóðleg viðmið.

Helstu áskoranir

Ráðuneytið mótar langtímastefnur í þeim stjórnarmálefnum sem undir það heyra, í samráði við hagaðila og innleiðir þær með mælanlegum markmiðum og aðgerðum. Stjórnsýslan stendur frammi fyrir þeirri áskorun að samræma alla stefnu og áætlanagerð sem undir ráðuneytið heyrir og samþætta þjónustu sem er veitt í þágu barna. Í samræmi við stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar er á meðal markmiða málaflokksins að endurskipuleggja úrræði fyrir börn og barnafjölskyldur í samræmi við lög um samþættingu þjónustu í þágu farsældar barna.

Ráðuneytið notar tölfræðileg gögn, m.a. til að upplýsa Alþingi og borgarana um stöðu mála, til að hafa eftirlit með starfsemi stofnana og sjóða, til að undirbyggja ákvarðanir og móta stefnu og til áætlanagerðar. Mikið magn upplýsinga er fyrirliggjandi, bæði innan ráðuneytis­ins og í hinum ýmsu gagnasöfnum, og mikilvægt er að gera þau aðgengilegri fyrir starfsmenn ráðu­neytisins og almenning.

Tækifæri til umbóta

Markmið málaflokksins styður við velsældaráherslu ríkisstjórnarinnar um bætt samskipti við almenning sem miðar að því að gera þjónustuna skýrari, einfaldari og skilvirkari. Þáttur í því er að bæta upplýsingagjöf til almennings um þá starfsemi sem heyrir undir ráðuneytið.

Úrbætur beinast að bættu aðgengi að áreiðanlegum og tímanlegum gögnum. Í þessu felast tækifæri til að nýta betur fyrirliggjandi gögn og bæta tölfræðiupplýsingar sem gagnast ráðu­neytinu, m.a. í stefnumótun, sömuleiðis aukinni greiningarhæfni og eflingu stjórnsýsla mennta­mála í ráðuneytinu.

Ráðuneytið er að þróa og innleiða hagfræði- og félagsfræðilega aðferðafræði við kostnaðar- og ábatamat í tengslum við ákvarðanatöku og stefnumótun ráðuneytis. Þróun aðferðafræðinnar verður byggð á fræðilegum grunni og hyggst ráðuneytið setja á stofn ráðgjafaráð sem skipað verður fulltrúum viðkomandi faggreina í háskólasamfélaginu. Hlutverk ráðgjafaráðsins verður væntanlega tvíþætt, annars vegar að tryggja að aðferðafræði sem beitt er við kostnaðar- og ábatamat ráðuneytisins sé byggð á traustum fræðilegum grundvelli og hins vegar að styðja við gerð mælikvarða verkefna ráðuneytisins og þróa aðferðafræði rannsókna sem byggist á félagsfræðilegum grundvelli. Með þessu móti telur ráðuneytið að tryggja megi faglega nálgun við ákvarðanatöku og stefnumótun, ekki síst vegna langtímasjónarmiða en fjölmörg verkefni ráðuneytisins eru þess eðlis að árangur er ekki mælanlegur nema til lengri tíma litið þar sem um er að ræða aðgerðir sem beint er að börnum og ungmennum og kemur e.t.v. ekki í ljós fyrr en á fullorðinsárum.

Með setningu sérstakra laga um samþættingu þjónustu í þágu farsældar barna er komin umgjörð í lögum sem stuðlar að því að börn og foreldrar sem á þurfa að halda hafi aðgang að samþættri þjónustu við hæfi án hindrana. Við tekur innleiðing úrbóta í samræmi við framan­greind lög. Meðal markmiða með lagasetningunni er að tryggja sívirk og snemmtæk úrræði til að mæta þörfum barna og fjölskyldna þeirra með þverfaglegri samvinnu þeirra stofnana sem fara með málefni barna. Með því er einkum átt við að grípa börn sem glíma við vanda eða þurfa að öðru leyti sérstakan stuðning eins fljótt og hægt er.

Unnið hefur verið að innleiðingu menntastefnu til 2030 á grundvelli fyrstu aðgerðaáætlunar en meðal aðgerða er að tryggja aðgengi allra nemenda að heildstæðri skólaþjónustu þar sem þrepaskiptur stuðningur liggi til grundvallar. Önnur aðgerð miðar að markvissum stuðningi við nemendur með fjölbreyttan tungumála- og menningarbakgrunn. Alls níu aðgerðir er að finna í fyrsta áfanga í innleiðingu menntastefnunnar en vinna er hafin við annan áfanga af þremur.